پوشاک زنان در دوران پهلوی

پوشاک زنان در دوران پهلوی دستخوش تحولات عمیق و پرچالشی شد، به طوری که از سنت های ریشه دار قاجاری فاصله گرفت و به سمت مدرنیته و سبک های غربی رفت. این تغییرات، که هم از طریق سیاست های حکومتی و هم از طریق نفوذ فرهنگی غرب شکل گرفتند، هویت و جایگاه زن ایرانی را به چالش کشیدند و مسیری تازه برای مد و فشن در ایران گشودند.

اگه بخوایم به تاریخ مد و فشن در ایران نگاهی بندازیم، دوران پهلوی واقعاً یه نقطه عطف به حساب میاد، مخصوصاً برای خانم ها. قبل از این دوران، یعنی تو اواخر قاجار، پوشش زنان بیشتر تحت تأثیر سنت ها و قواعد خاص خودش بود. اما با روی کار اومدن پهلوی ها، باد تغییر حسابی شروع به وزیدن کرد. این مقاله قراره یه سفر جذاب به گذشته باشه؛ از اون روزهای اجبار و اتحاد شکل کردن لباس تو دوره رضاشاه بگیر تا دوران آزادی نسبی و اوج مدگرایی تو زمان محمدرضاشاه. می خوایم ببینیم چطوری سیاست، جامعه و فرهنگ دست به دست هم دادن تا سبک پوشش زن ایرانی کلی فرق کنه و چی شد که اون استایل های خاص و ترندهای جذاب اون دوران شکل گرفتن.

لباس زنان در دوره پهلوی اول؛ از اجبار تا مدرنیته

قبل از اینکه پهلوی اول سر کار بیاد، وضع پوشش زنان تو ایران یه جورایی ترکیبی از سنت و یه ذره تمایل به نوگرایی بود. نشریاتی مثل «عالم نسوان» یا «شکوفه» و یه سری انجمن های زنان مثل «انجمن نسوان وطنخواه»، از همون اواخر قاجار و اوایل مشروطه شروع کرده بودن به مطالبه گری برای حقوق زنان و البته آزادی پوشش. این یعنی زمینه ها برای یه تغییر بزرگ کم کم داشت فراهم می شد، فقط نیاز به یه جرقه بود.

سیاست های رضاشاه و انقلاب در پوشاک

رضاشاه که سر کار اومد، یه فکر و ایده خیلی بزرگ تو سرش داشت: مدرن کردن ایران. خب، یکی از ابزارهایی که برای این کار انتخاب کرد، متحدالشکل کردن لباس بود. یعنی همه باید یه جور می پوشیدن، هم مردها و هم زن ها. هدفش این بود که یه هویت ملی جدید و یه دست ایجاد کنه که با دنیای مدرن اون روز همخوانی داشته باشه. شاید باورش سخت باشه، اما این ایده از همون اول تو نهادهای دولتی شروع شد.

یونیفرم در نهادهای نوین

• نظامی ها: اولین جایی که این طرح اجرا شد، ارتش بود. یونیفرم نظامی ها نه فقط برای خودشون، که برای کل لباس مردانه تأثیرگذار شد و کت و شلوار و کلاه پهلوی حسابی مد شد.
• آموزش و پرورش: بعدش نوبت مدارس رسید. مخصوصاً مدارس دخترونه که یونیفرم های خاص خودشون رو داشتن. یادتونه ارمک؟ یه پیراهن آستین بلند با یقه و کمربند سفید که باید پوشیده می شد. این یونیفرم ها قرار بود سادگی، تمیزی و در عین حال مدرنیته رو نشون بدن. یعنی در حالی که حجب و حیا رعایت می شد، دخترها یه ظاهر شیک و مدرن هم داشتن.
• خدمات و سازمان ها: حتی برای پرستارها، کارمندها و پیش آهنگ های زن هم لباس فرم گذاشتن. این یعنی همه جا، از بیمارستان تا خیابون، یه نظم و ترتیب خاصی تو پوشش به چشم می خورد.

قانون کشف حجاب (۱۷ دی ۱۳۱۴)

اما نقطه عطف این تغییرات، قانون کشف حجاب بود که تو ۱۷ دی ۱۳۱۴ به طور رسمی اعلام شد. رضاشاه بعد از سفرش به ترکیه و دیدن تغییرات پوششی که اونجا اتفاق افتاده بود، تصمیم گرفت این سیاست رو با شدت بیشتری تو ایران پیاده کنه. البته یه دلیل مهم دیگه هم روحیه ی نظامی اش بود که باعث می شد همه چیز رو با زور و اجبار پیش ببره.

شاید مهم ترین و بحث برانگیزترین اقدام رضاشاه در حوزه پوشاک زنان، قانون کشف حجاب در ۱۷ دی ۱۳۱۴ بود. این قانون که با هدف مدرنیزاسیون اجباری و ترویج سبک زندگی غربی انجام شد، تأثیرات عمیقی بر جامعه و هویت زنان ایرانی گذاشت و شکاف های اجتماعی جدیدی را به وجود آورد.

خانواده سلطنتی، یعنی تاج الملوک (همسر رضاشاه) و دخترهاش شمس و اشرف، اولین کسانی بودن که حجاب رو برداشتن و جلوی چشم مردم ظاهر شدن. این کارشون یه جورایی نماد و الگویی برای بقیه شد. ولی خب، همون طور که انتظار می رفت، این قانون واکنش های زیادی تو جامعه به دنبال داشت. خیلی ها مقاومت کردن، تنش ها بالا گرفت و یه شکاف عمیق بین موافقان و مخالفان ایجاد شد. این قانون، یه جورایی پایه ی یه سری بحث های طولانی شد که هنوز هم ادامه داره.

مد و استایل بعد از کشف حجاب

بعد از کشف حجاب، زنان ایرانی کم کم به سمت لباس های اروپایی رفتن. اولش بیشتر لباس های ساده تر مثل کت و دامن یا پیراهن های نیمه رسمی مد شد. یادتون میاد که تو اون دوره چقدر کلاه، دستکش و کیف های دستی کوچیک اهمیت پیدا کرده بودن؟ این اکسسوری ها حسابی به تکمیل استایل کمک می کردن. بعدتر، با شروع جنگ جهانی دوم و مشکلات اقتصادی، لباس ها یه مقدار ساده تر شدن، چون پارچه و امکانات کمتر شده بود.

لباس زنان در دوره پهلوی دوم؛ از آزادی تا اوج مدگرایی

با رفتن رضاشاه و روی کار اومدن محمدرضاشاه، دیگه اجبار کشف حجاب برداشته شد. یعنی زن ها آزاد بودن که خودشون تصمیم بگیرن چی بپوشن. این آزادی نسبی، یه جورایی دریچه ای شد برای ورود سیل آسای مد و فشن جهانی به ایران. روابط ایران با کشورهای غربی خیلی بیشتر شد و همین باعث شد سلیقه مردم هم به سمت سبک های غربی بره.

نقش زنان دربار در ترویج مد

در این دوران، زنان دربار و شخصیت های کلیدی، نقش بی نظیری تو رواج مد و فشن داشتن. اونا یه جورایی الگوهای اصلی جامعه بودن و هرچی می پوشیدن، بلافاصله بین مردم هم مد می شد.

• تاج الملوک و اشرف پهلوی: این دو نفر از پیشگامان واردات مد و رواج سبک اروپایی تو دربار بودن. همیشه شیک و به روز لباس می پوشیدن.
• فوزیه (همسر اول شاه): فوزیه با اون زیبایی خیره کننده و استایل اشرافی اش، حسابی روی سلیقه زن های جامعه تأثیر گذاشته بود. یه جورایی همه می خواستن مثل اون باوقار و شیک باشن.
• ثریا اسفندیاری (همسر دوم شاه): ثریا نماد خوش پوشی و علاقه به برندهای لوکس جهانی بود، مخصوصاً کریستین دیور. اون خیلی زود به الگوی دخترهای جوون تبدیل شد و سلیقه مد روز رو بین اونا جا انداخت.
• فرح پهلوی (شهبانو): اما اگه بخوایم از اوج تأثیرگذاری تو مد و فرهنگ حرف بزنیم، باید بگیم فرح پهلوی حرف اول رو می زد. ایشون نه فقط تو پوشاک، بلکه تو هنر و فرهنگ هم کلی تأثیرگذار بود. فرح با دعوت از طراحان معروف اروپایی، سعی داشت هنر ایرانی رو، مثلاً سوزن دوزی بلوچی رو، با مد روز دنیا تلفیق کنه. حضورش تو مجامع بین المللی با لباس هایی که نماینده ایران مدرن بودن، یه جورایی تبلیغ برای هویت جدید زن ایرانی بود. تازه، تو اون دوران، سلبریتی های جهانی مثل مرلین مونرو و سوفیا لورن هم روی مد مردم تأثیر می ذاشتن و اخبارشون تو مجلات داخلی منتشر می شد.

مد و استایل در دهه های مختلف پهلوی دوم

این دوران، پر بود از تغییر و تحول تو دنیای مد. هر دهه یه سبک و استایل خاص خودش رو داشت که حسابی بین جوون ها مد می شد و میشه گفت تقریباً همه تحت تأثیر فشن غربی بودن.

دهه ۴۰ و اوایل دهه ۵۰ شمسی (دهه ۱۹۶۰ میلادی)

تو این دوره، فشن آمریکایی و فرانسوی حسابی تو ایران گل کرده بود. پیراهن های کوتاه (مینی درس)، دامن های مینی، بلوزهای تنگ و استفاده از جواهرات و اکسسوری های بزرگ مثل کلاه، دستکش و کیف های کوچیک، خیلی مد بود. آرایش های چشمگیر هم حسابی رو بورس بودن. تو این دهه، همه دنبال لباس هایی بودن که بتونن باهاش خودشون رو آزاد و مدرن نشون بدن و این لباس ها، برای جوون ترها یه جورایی نماد شور و هیجان اون سال ها بود.

اواخر دهه ۵۰ و اوایل دهه ۶۰ شمسی (دهه ۱۹۷۰ میلادی)

اینجا بود که پای استایل هیپی به ایران باز شد. شلوارهای دمپا گشاد، بلوزهای گشاد و طرح دار، موهای بلند و اکسسوری های گل دار و رنگی، حسابی مد شدن. یه جورایی انگار یه موج جدید از آزادی و راحتی تو لباس پوشیدن شروع شده بود. علاوه بر هیپی، استایل دیسکو هم خیلی طرفدار پیدا کرد. لباس های پرزرق و برق، پارچه های هولوگرامی، کفش های لژدار و پیراهن های بدون آستین با آرایش غلیظ چشم، از آیتم های اصلی این استایل بودن. انگار جوون ها می خواستن حسابی بدرخشن و تو مهمونی ها و دورهمی ها، حسابی جلب توجه کنن.

مجلات مد، مثل مجله بوردا که هنوز هم هست، و بوتیک ها و مزون های معروف لاله زار، نقش پررنگی تو معرفی و ترویج این ترندها داشتن. مردم با مراجعه به این مزون ها و مطالعه مجلات، از جدیدترین مدها باخبر می شدن و اگه نمی تونستن برند اصلی رو بخرن، خیاط ها نمونه های مشابه رو براشون آماده می کردن.

تأثیرات اجتماعی و فرهنگی گسترده تر

ورود این مدها و تغییرات پوششی، فقط یه مسئله سطحی نبود؛ پشتش یه سری تحولات اجتماعی و فرهنگی عمیق تر هم خوابیده بود. زنان تو این دوره حضور پررنگ تری تو عرصه های علمی، پژوهشی، ورزشی، هنری، سیاسی و اقتصادی پیدا کردن. آگاهی اجتماعی شون بیشتر شد و بیشتر از قبل به دنبال حقوق خودشون مثل حق کار، تحصیل، رانندگی و انتخاب ازدواج بودن.

دوران پهلوی دوم شاهد اوج گیری حضور اجتماعی زنان در ایران بود؛ پوشش مدرن، نمادی از این حضور فعال و مطالبه گرانه شد، اما همزمان تنش های اجتماعی بین سنت گرایان و مدرن گرایان را نیز عمیق تر کرد.

اما خب، این تغییرات هم یه روی دیگه داشت: تنش ها و شکاف های اجتماعی عمیق تر بین زنانی که پوشش مدرن داشتن و اونایی که سنتی و مذهبی بودن. یه جورایی دوتا ایدئولوژی متفاوت تو حوزه پوشش روبروی هم قرار گرفته بودن. هر کدوم از این گروه ها دیدگاه های متفاوتی درباره مدرنیته و غرب گرایی داشتن و این اختلاف نظرها گاهی اوقات به چالش های جدی تو جامعه تبدیل می شد.

جمع بندی و حرف آخر

خب، رسیدیم به آخر این سفرمون تو دل تاریخ پوشاک زنان تو دوران پهلوی. همون طور که دیدیم، این دوران یه جورایی مثل یه نقطه جوش بود برای تغییرات تو لباس پوشیدن زن های ایرانی. تو دوره پهلوی اول، یعنی زمان رضاشاه، همه چیز با اجبار و یه رویکرد نظامی وار پیش رفت. هدف این بود که همه یه شکل و شمایل مدرن به خودشون بگیرن، چه از طریق یونیفرم مدارس و سازمان ها، چه از طریق قانون کشف حجاب که خیلی هم بحث برانگیز شد. اون دوران، یه جورایی نماد یه تغییر اجباری بود که با مقاومت های زیادی هم روبرو شد.

اما تو دوره پهلوی دوم، داستان فرق کرد. با اینکه آزادی نسبی تو پوشش به وجود اومد، اما سیل مد و فشن غربی با سرعت بیشتری وارد ایران شد. زن های دربار، مخصوصاً شهبانو فرح پهلوی، نقش خیلی مهمی تو ترویج این مدها داشتن. از دامن های مینی تو دهه چهل گرفته تا شلوارهای دمپا گشاد و استایل هیپی تو دهه پنجاه و شصت شمسی، همه نشون دهنده یه تغییر بزرگ تو سلیقه و سبک زندگی بودن. زن ها دیگه فقط تو خونه نبودن؛ حضورشون تو اجتماع پررنگ تر شد و پوشش شون هم نمادی از این تغییر جایگاه بود.

این دوره، با همه جذابیت ها و زرق و برقش، چالش های خودش رو هم داشت. شکاف بین سنت و مدرنیته، بین اونایی که حجاب داشتن و اونایی که نداشتن، عمیق تر شد. بحث سر غرب زدگی و مدرنیته واقعی بالا گرفت و هر کسی تفسیر خودش رو از این تغییرات داشت.

در نهایت، پوشاک تو دوران پهلوی، خیلی فراتر از یه تیکه لباس ساده بود. یه جورایی آینه ی تمام نمای تحولات عمیق اجتماعی، سیاسی و فرهنگی ایران بود. تحولاتی که هویت زن ایرانی رو شکل داد و تأثیراتش هنوز هم تو جامعه ما دیده میشه. این دوره نشون داد که لباس چقدر می تونه با سرنوشت یه جامعه و مردمش گره خورده باشه.