خلاصه کتاب جهاد اسلامی و آزادی عقیده ( نویسنده مرتضی مطهری )

کتاب «جهاد اسلامی و آزادی عقیده» استاد شهید مرتضی مطهری، دریچه ای رو به فهم عمیق دو مفهوم حیاتی در اسلام می گشاید: جهاد و آزادی عقیده. در دنیای امروز که سوءتفاهم ها پیرامون این دو واژه بیداد می کند، آشنایی با نگاه دقیق و استدلالی مطهری از نان شب واجب تر است. این کتاب کمک می کند تا تصویری روشن از این آموزه ها داشته باشیم.

تاحالا شده فکر کنی جهاد اسلامی واقعاً یعنی چی؟ یا این آزادی عقیده که این همه حرفش هست، تو اسلام چه جایگاهی داره؟ شهید مطهری، این متفکر بزرگ و کم نظیر، دقیقاً همین سوال ها رو توی کتاب ارزشمندش، «جهاد اسلامی و آزادی عقیده»، کاویده و بهشون جواب داده. این روزها که هر کسی از ظن خودش یار مفهوم جهاد میشه و گاهی هم برداشت های اشتباه و خشونت بار ازش می بینیم، یا از اون طرف، بحث آزادی بیان و عقیده داغه، رفتن سراغ اندیشه های یه استاد واقعی مثل مطهری، مثل پیدا کردن گنج میمونه. این خلاصه، قراره یه سفر کوتاه اما پربار باشه تو دل این کتاب، تا بتونیم با دیدگاه های عمیق و منطقی شهید مرتضی مطهری درباره این دو تا موضوع حساس، آشنا بشیم و بفهمیم اسلام اصیل چی میگه. پس آماده باشید که یه نگاه تحلیلی و جذاب به این شاهکار بندازیم!

درک زمینه و ماهیت کتاب: از سخنرانی تا کتاب

شاید براتون جالب باشه که بدونید این کتاب از همون اول قرار نبوده یه کتاب باشه! در واقع، ریشه های اصلی «جهاد اسلامی و آزادی عقیده» برمی گرده به چند جلسه سخنرانی و بحث و انتقاد استاد شهید مطهری که توی سال ۱۳۵۰ شمسی، توی انجمن اسلامی پزشکان برگزار شده. فکرش رو بکنید، یه بحث زنده و پویا که توش سوال و جواب و چالش های فکری مطرح می شده، و استاد هم با اون ذهن سیالش بهشون پاسخ می داده. همون موقع ها هم، استاد در کنار این جلسات، به مناسبت تفسیر سوره توبه، سخنرانی هایی توی مسجد الجواد تهران داشت که اون مباحث هم بعدها به صورت کتاب «جهاد» منتشر شد. پس می بینید که مباحث کتاب «جهاد اسلامی و آزادی عقیده» از نظر زمانی و موضوعی، با کتاب «جهاد» خیلی نزدیکه و طبیعتاً مطالب مشترکی هم بینشون پیدا میشه. اما نباید فکر کنیم که یکی هستن، نه! هر کدوم ویژگی های خاص خودشون رو دارن و به مسائل متفاوتی هم پرداختن.

چرا استاد مطهری این بحث رو شروع کرد؟

یه نکته خیلی مهم که خود استاد مطهری هم بهش اشاره کرده، علاقه شخصی و عمیق ایشون به موضوع جهاد بوده. انگار این بحث، از دغدغه های اصلی ذهنی ایشون بوده. اون زمان، مثل امروز، شبهات زیادی در مورد مفهوم جهاد در اسلام وجود داشته و بعضی ها با برداشت های سطحی یا مغرضانه، سعی می کردن تصویری نادرست از اسلام ارائه بدن. استاد مطهری، با اون روحیه روشنگر و دغدغه دینی که داشت، نتونست در برابر این شبهات سکوت کنه. برای همین، کمر همت بست تا با استدلال های محکم قرآنی و عقلی، ماهیت واقعی جهاد اسلامی و فلسفه اش رو روشن کنه و به این سوالات جواب بده. ایشون همیشه تاکید داشت که اسلام رو باید از منابع اصیل و با منطق فهمید. رویکرد استاد تو این کتاب هم دقیقاً همینه: یه رویکرد کاملاً عقلانی، استدلالی و متکی بر آیات قرآن برای تبیین احکام و مفاهیم اسلامی.

تفاوتی که یک کتاب می‌سازد: کتب ضلال و آزادی بیان

چیزی که کتاب «جهاد اسلامی و آزادی عقیده» رو از کتاب «جهاد» متمایز می کنه، پرداختن به چند تا موضوع جدیده که توی کتاب قبلی به این شکل بهش پرداخته نشده بود. مثلاً بحث کتب ضلال، مسئله تفتیش عقاید و همچنین موضوع مهم آزادی منتقد و مخالف در اظهارنظر. این ها مسائلی هستن که استاد مطهری با اون دید عمیق و وسیعی که داشت، توی این کتاب بازشون کرده و نکات خیلی بدیع و تازه ای رو مطرح کرده. انگار استاد می خواسته یه پازل کامل از آزادی در اندیشه اسلامی رو بهمون نشون بده. این بخش ها، به خصوص برای کسانی که به دنبال فهم دقیق تر حدود و ثغور آزادی عقیده و بیان در اسلام هستن، واقعاً جذاب و روشنگر خواهند بود و به خوبی نشون میده که شهید مرتضی مطهری چقدر جلوتر از زمان خودش فکر می کرده و چه پاسخ های عمیقی برای چالش های فکری هر دوران داشته.

جهاد اسلامی؛ ماهیت، اهداف و شرایط

بریم سراغ بحث اصلی کتاب که همون جهاد اسلامی هستش. احتمالاً برای شما هم پیش اومده که وقتی اسم جهاد میاد، ذهنتون میره سمت جنگ های خونین و اجبار مردم به پذیرش اسلام. اما اگه بخوایم از دید استاد مطهری نگاه کنیم، این تصور، از اساس اشتباهه و یه سوءتفاهم بزرگ تاریخی و فکریه. مطهری عزیز با تمام قوا و با استناد به قرآن کریم، تلاش می کنه این نگاه رو تصحیح کنه.

تعریف جهاد از دید مطهری: نبرد با موانع، نه با عقاید

شهید مرتضی مطهری خیلی شفاف توضیح میده که جهاد در اسلام، با جنگ طلبی یا توسعه طلبی هیچ نسبتی نداره. این حرف یعنی چی؟ یعنی اینکه اسلام هرگز نیومده بگه به کشورهای دیگه حمله کنید، سرزمین هاشون رو تصرف کنید یا به زور، مردم رو مسلمان کنید. اگه کسی چنین برداشتی داره، از اساس مسیر رو اشتباه رفته. هدف اصلی جهاد اسلامی، تحمیل عقیده نیست. این خودش یه نکته کلیدی هستش که باید حسابی روش مکث کنیم. استاد به آیه معروف «لا اکراه فی الدین» (هیچ اجباری در دین نیست) اشاره می کنه و میگه این آیه ستون فقرات آزادی عقیده در اسلام هست. پس اگه اجباری در پذیرش دین نیست، چطور ممکنه جهاد برای اجبار باشه؟

استاد مطهری با قاطعیت می گوید: «جهاد، برای از میان برداشتن موانع رشد و هدایت بشریت است، نه برای تحمیل عقیده.»

به جای تحمیل دین، هدف جهاد اینه که موانع رو از سر راه رشد و هدایت بشریت برداره. یعنی چی؟ یعنی اگه یه حکومت ستمگر یا یه تفکر باطل، جلوی رسیدن پیام حق به مردم رو گرفته، یا اجازه نمیده مردم آزادانه انتخاب کنن، اونجاست که جهاد اسلامی وارد میشه. در واقع، جهاد یه جور دفاع از حقوق انسانیه؛ دفاع از حق مردم برای شنیدن حقیقت، برای اندیشیدن، و برای انتخاب آزادانه راه زندگیشون. دفاع از توحید یعنی دفاع از این حق بنیادین بشر که بتونه خالقش رو بشناسه و آزادانه مسیر بندگی رو انتخاب کنه. پس جهاد برای از بین بردن زور و ستمه، نه تحمیل زور و ستم جدید.

انواع جهاد و فلسفه‌های پشت پرده‌شان

استاد مطهری انواع جهاد در اسلام رو توضیح میده و برای هر کدوم، یه فلسفه خاص قائل میشه که خیلی هم منطقیه. این دسته بندی به ما کمک می کنه تا بهتر بفهمیم فلسفه جهاد در اسلام چیه.

جهاد دفاعی: سپر انسانیت در برابر ستم

این نوع جهاد، همونیه که اکثر ماها باهاش آشنا هستیم. وقتی به سرزمین، ناموس، دین یا مقدسات ما حمله میشه، وقتی به حقوقمون تجاوز میشه، یا وقتی می بینیم یه عده مظلوم و مستضعف، زیر چکمه ستمگران له میشن، اسلام به ما اجازه میده و حتی دستور میده که دفاع کنیم. این دفاع نه تنها مجازه، بلکه واجبه. دفاع از مظلومان، یکی از عالی ترین شکل های جهاد دفاعی هستش. مثلاً اگه یه حکومت ظالم، مردم خودش رو سرکوب می کنه و راه آزادی رو به روشون می بنده، یا به یک ملت دیگه حمله می کنه، دفاع از اون مظلومان، جهاد دفاعی محسوب میشه. اینجا بحث تحمیل عقیده نیست، بحث دفاع از یک حق طبیعی و انسانیه که از همه سلب شده.

جهاد ابتدایی: رفع موانع، نه اجبار

اینجا می رسیم به قسمت حساس ماجرا: جهاد ابتدایی. این نوع جهاد، همونیه که همیشه بیشتر از همه سوءتفاهم ها رو ایجاد کرده. خیلی ها فکر می کنن جهاد ابتدایی یعنی حمله به کشورهای دیگه برای مجبور کردنشون به پذیرش اسلام. اما تفسیر مطهری از جهاد ابتدایی کاملاً متفاوته و یه جورایی مسیر رو تغییر میده. ایشون میگه جهاد ابتدایی هم برای اجبار به پذیرش اسلام نیست. بلکه هدفش چیه؟ هدفش از بین بردن موانع و حکومت های طاغوتیه. حکومت هایی که جلوی آزادی عقیده و انتخاب مردم رو گرفتن، یا اجازه نمیدن صدای حق بهشون برسه و اون ها رو در جهل و اسارت نگه داشتن. در واقع، شهید مطهری معتقده جهاد ابتدایی برای اینه که فضایی رو ایجاد کنه که مردم بتونن آزادانه فکر کنن، تحقیق کنن و انتخاب کنن. این یعنی فراهم کردن بستر آزادی، نه سلب آزادی.

توی این بخش، استاد به تفاوت میان مشرک و اهل کتاب در جهاد هم اشاره می کنه. و مهم تر از همه، سراغ آیه ۲۹ سوره توبه میره. این آیه، از جمله آیاتیه که خیلی ها ازش برای توجیه اجبار در دین استفاده می کنن. اما تفسیر دقیق شهید مطهری از این آیه، نشون میده که جنگ با اهل کتاب هم مطلق نیست، بلکه مشروط به شرایط خاصیه. ایشون با استدلال های عمیق و تاریخی، توضیح میده که این آیه در چه بستر تاریخی و برای پاسخ به چه وضعیتی نازل شده و نمیشه اون رو به صورت یک قاعده کلی و مطلق برای همه زمان ها و مکان ها تعمیم داد. اینجا استاد نشون میده چطور باید با ظرافت و دقت، به سراغ آیات رفت تا تفسیر صحیحی از اون ها بدست آورد.

پاسخ به شبهات و نقدها: روشن کردن واقعیت

یکی از کارهای درخشان شهید مطهری توی این کتاب، پاسخ دادن به شبهاتیه که از قدیم الایام، هم از طرف مخالفان اسلام و هم از طرف برخی مسلمانان ناآگاه، به مفهوم جهاد اسلامی وارد شده. مثلاً ایشون به نقد تقریر مسیحیان از جهاد اسلامی می پردازه و نشون میده که چطور برداشت های اون ها از جهاد، کاملاً اشتباه و مغرضانه است. مطهری میگه اسلام هرگز دین جنگ طلبی نبوده و نیست. اسلام در ذات خودش دین صلح و آرامشه، اما این صلح به معنی تسلیم در برابر ظلم و ستم نیست. اسلام دین صلح و جنگ است؛ صلح در برابر صلح طلبان و حق خواهان، و جنگ در برابر ستمگران و کسانی که راه حق رو به روی مردم می بندن. این یه توازن ظریفه که استاد مطهری خیلی خوب تشریحش می کنه.

جزیه: قراردادی برای امنیت و همزیستی

مفهوم جزیه هم از اون مفاهیمیه که خیلی ها به اشتباه، اون رو نشونه تحقیر اهل کتاب یا نوعی باج گیری از اون ها می دونن. اما استاد مطهری، با یک نگاه کاملاً حقوقی و اجتماعی، تبیین هدف و ماهیت جزیه رو ارائه میده. ایشون میگه جزیه، یه نوع قرارداد اجتماعیه. تو اون زمان، اهل کتابی که تحت حکومت اسلامی زندگی می کردن، لازم نبود تو جنگ ها شرکت کنن و از جامعه اسلامی دفاع کنن. در عوض، یه مبلغی رو به عنوان جزیه پرداخت می کردن و در ازاش، حکومت اسلامی مسئولیت امنیت جانی، مالی و عقیدتی اون ها رو به عهده می گرفت. در واقع، یه حمایت متقابل بود؛ حمایت نظامی از طرف مسلمانان، و حمایت مالی از طرف اهل کتاب. پس این اصلاً نشونه تحقیر نیست، بلکه یه راهکار عملی برای همزیستی مسالمت آمیز و تامین امنیت همه بود.

حقوق انسانیت حتی در میدان نبرد!

شاید براتون عجیب باشه، اما اسلام حتی توی میدان نبرد هم برای حقوق انسانیت ارزش قائله و یه سری خط قرمزهای اخلاقی داره. استاد مطهری تاکید می کنه که حتی در جنگ در اسلام هم، نباید به غیرنظامیان، کودکان، زنان و پیران تعرض بشه. قطع درختان و از بین بردن مزارع (مگر در موارد خاص نظامی) هم ممنوعه. این نشون میده که جهاد اسلامی، یه جنگ کور و بدون قاعده نیست، بلکه نبردی هدفمند و با اصول اخلاقیه که هدفش بازگرداندن صلح و عدالت به جامعه است، نه ویرانی و تباهی. این بخش از مباحث استاد، واقعاً روشن گر و پاسخ قاطعی به کسانیه که اسلام رو دین خشونت می دونن.

آزادی عقیده و بیان؛ حدود و ضوابط

حالا که بحث جهاد اسلامی رو روشن کردیم، نوبت می رسه به نیمه دوم کتاب که به همون اندازه مهمه: آزادی عقیده و بیان. این موضوع هم مثل جهاد، پر از سوءتفاهم ها و برداشت های مختلفه. استاد مطهری با نگاه دقیق و موشکافانه ای که داره، این مبحث رو هم از جنبه های مختلف بررسی می کنه.

آزادی فکر در مقابل آزادی عقیده: ظرافت یک تمایز

شاید فکر کنید آزادی فکر و آزادی عقیده یه چیزن، اما از دید شهید مطهری، بین این دو تا تفاوت ظریفی هست که خیلی مهمه. ایشون میگه آزادی فکر، یعنی حق اندیشیدن و فکر کردن، نامحدوده. هیچ کس و هیچ چیز نمی تونه جلوی فکر کردن شما رو بگیره. این یک حق طبیعی و ذاتی انسانه. شما می تونید هر طور که دلتون می خواد فکر کنید، اما آزادی بیان عقیده، ممکنه یه سری محدودیت های اجتماعی داشته باشه. چرا؟ چون بیان بعضی از عقاید می تونه به ضرر جامعه باشه، باعث فساد یا انحراف بشه. اینجاست که پای ضوابط به میون میاد. این تمایز، خیلی کلیدیه برای فهم دقیق آزادی بیان در اسلام و جلوی برداشت های افراطی رو می گیره.

توی این بخش، استاد بازم برمی گرده به اصل «لا اکراه فی الدین» و توضیح میده که این آیه، چقدر دلالت های عمیقی بر عدم اکراه در پذیرش دین داره. هیچ کس رو نمیشه به زور وادار به قبول یه دین یا عقیده کرد. قلب و ذهن انسان باید خودش به حقانیت چیزی برسه. این خودش اوج آزادی عقیده از دیدگاه مطهری رو نشون میده. اسلام دعوت می کنه، استدلال می کنه، اما زور نمی گه.

کتب ضلال و مرزهای آزادی بیان

یکی از مباحث جذاب و متفاوت این کتاب، بحث کتب ضلال (کتاب های گمراه کننده) هستش. شاید سوال پیش بیاد که خب اگه آزادی عقیده هست، پس چرا نباید هر کتابی رو منتشر کرد؟ استاد مطهری اینجا یه تعریفی از کتب ضلال ارائه میده: کتاب هایی که نه تنها به انحراف فکری و اخلاقی جامعه منجر میشن، بلکه مبانی اعتقادی رو تضعیف می کنن و ممکنه جامعه رو به سمت فساد و تباهی بکشونن. ایشون با بررسی استدلال ها (قرآنی و حدیثی) توضیح میده که چرا اسلام اجازه انتشار هر نوع تفکری رو نمی ده.

برای اینکه این موضوع رو بهتر متوجه بشیم، استاد یه مقایسه جالب انجام میده. ایشون میگه توی خیلی از جوامع امروزی هم، آزادی بیان مطلق نیست. مثلاً ممنوعیت کتب نژادپرستانه یا کتاب هایی که خشونت رو ترویج می کنن، نشون میده که حتی توی غرب هم برای آزادی بیان محدودیت هایی قائل میشن تا به مصالح کلی جامعه آسیب نرسه. اسلام هم با همین منطق، جلوی انتشار کتاب هایی رو می گیره که باعث تضعیف جامعه و گمراهی مردم میشه. اینجا بحث مصلحت عمومی و سلامت فکری جامعه مطرح میشه.

خدمت ناخواسته مخالفان: از کسروی تا رشد اندیشه

یه نظریه خیلی بدیع و جالب از استاد مطهری توی این کتاب، خدمت ناخواسته مخالفان هستش. ایشون میگه گاهی اوقات، مخالفت ها و شبهه افکنی های افرادی مثل کسروی، ناخواسته باعث رشد و بلوغ اندیشه اسلامی شده. چطور؟ چون وقتی این شبهات مطرح میشد، علمای اسلام به فکر می افتادن که باید با قدرت و استدلال بهشون پاسخ بدن. این پاسخ ها، خودش باعث تحقیق و تعمق بیشتر، تولید آثار جدید و در نتیجه، پیشرفت و پویایی مباحث اسلامی میشد. پس حتی مخالفت ها هم می تونن یه جورایی باعث خیر و پیشرفت بشن، اگه باهاشون درست برخورد بشه و به جای طرد کامل، به نقد و بررسی عمیق منجر بشن.

تفتیش عقاید در اسلام: حریم خصوصی انسان

یه مسئله دیگه که شهید مطهری بهش می پردازه، تفتیش عقاید در اسلام هستش. آیا اسلام اجازه میده که تو ذهن مردم سرک بکشی و ببینی به چی فکر می کنن یا چی رو قبول دارن؟ استاد به صراحت میگه نه! اسلام با تفتیش عقاید شخصی مخالفه. تا وقتی یه عقیده، فقط تو ذهن یه نفره و به اقدام عملی علیه مصالح جامعه تبدیل نشده، کسی حق نداره توش فضولی کنه. حریم خصوصی افراد، حتی تو زمینه عقیدتی، محترمه. مگر در مواردی که این عقیده، تبدیل به یه عمل تخریبی بشه که نظم و امنیت جامعه رو به خطر بندازه. اینجا باز هم مرز بین فکر و عمل، و تاثیر اون بر جامعه، مشخص میشه.

آزادی منتقد و مخالف: نقد سازنده، نه تخریب

استاد مطهری به آزادی منتقد و مخالف در اظهارنظر هم خیلی اهمیت میده. ایشون معتقده نقد سازنده، یکی از عوامل اصلی پیشرفت و پویایی هر جامعه ای، از جمله جامعه اسلامیه. اگه فضا برای نقد و گفت وگو بسته بشه، اندیشه ها ساکن میشن و جامعه رشد نمی کنه. اما این آزادی هم حد و مرزهایی داره: نقد باید هدفش اصلاح باشه، نه توهین و تخریب. باید اخلاق رعایت بشه و انتقادات، به صورت منطقی و مستدل بیان بشن. این یعنی فضای باز برای گفتگو و تبادل افکار، اما نه به قیمت هرج و مرج و بی اخلاقی.

دیدگاه مطهری در مورد مفهوم آزادی: فراتر از هرچه دلم می خواهد

و در نهایت، دیدگاه مطهری در مورد مفهوم آزادی. خیلی از مردم آزادی رو به این معنی می دونن که هرچه دلم می خواهد، آزادم که انجام بدم. اما استاد مطهری این نگاه رو ناقص می دونه و باهاش مخالفه. ایشون اصالت رو به مصالح کلی اجتماع و بروز شخصیت ها میده. میگه آزادی باید در مسیری باشه که به رشد فرد و جامعه کمک کنه. آزادی بی حد و حصر، می تونه منجر به فساد و نابودی هم برای فرد و هم برای جامعه بشه.

مطهری به زیبایی توضیح میده که آزادی فردی، هم توسط مصالح فرد (مثلاً اینکه نباید به خودت آسیب بزنی) و هم توسط مصالح اجتماع (مثلاً اینکه نباید به دیگران آسیب بزنی) محدود میشه. حتی ایشون قدم رو فراتر می ذاره و میگه مصالح نسل آینده هم می تونه آزادی این نسل رو محدود کنه. مثلاً نمی تونیم همه منابع رو استفاده کنیم و برای نسل های بعدی چیزی باقی نگذاریم. این نگاه جامع و عمیق به آزادی، نشون میده که اسلام چقدر نگاه مسئولانه ای به این مفهوم داره و آزادی رو با مسئولیت پذیری پیوند میزنه.

به قول استاد: «من به مسئله آزادی به آن معنا (یعنی آزادی فرد در میل و اراده و خواست) اعتقاد ندارم و اصالت اجتماعی هستم و معتقدم آزادی در مسیر مصالح کلی اجتماع و در مسیر بروز کردن شخصیت ها صحیح است نه اینکه بگوییم من بشرم، حیثیت انسانی ایجاب می کند که هرچه دلم می خواهد چون من دلم می خواهد باید آزاد باشد.»

پس، آزادی از دید مطهری، نه بی بندوباریه و نه سلب کامل حقوق. بلکه یه توازن حکیمانه بین حقوق فردی و مصالح جمعیه، که هدفش شکوفایی واقعی انسانه.

نتیجه‌گیری و اهمیت اندیشه‌های مطهری

خب، رسیدیم به انتهای این سفر فکری پربار. اگه بخوایم یه جمع بندی کوتاه از این خلاصه کتاب جهاد اسلامی و آزادی عقیده ( نویسنده مرتضی مطهری ) داشته باشیم، باید بگیم که استاد شهید مطهری با نگاه تیزبین و منطقی خودش، یه تصویری روشن و عمیق از دو مفهوم حساس جهاد و آزادی عقیده بهمون ارائه داده. ایشون نشون داد که جهاد اسلامی، نه برای تحمیل دینه و نه جنگ طلبی. هدف اصلیش از بین بردن موانع سر راه رشد و هدایت بشریته، تا مردم بتونن آزادانه انتخاب کنن. این یعنی یه مبارزه برای عدالت و از بین بردن ظلم، نه یه جنگ برای کشورگشایی.

از اون طرف، توی بحث آزادی عقیده، استاد با تاکید بر آیه «لا اکراه فی الدین»، این اصل رو جا انداخت که تو دین، هیچ اجباری نیست. اما در کنارش، یه فرق اساسی بین آزادی فکر و آزادی بیان افسادگر گذاشت. گفت که آزادی فکر نامحدوده، اما آزادی بیان، مخصوصاً اگه باعث گمراهی و فساد جامعه بشه (مثل کتب ضلال)، باید محدودیت هایی داشته باشه. این رویکرد، نه آزادی مطلق بی قید و شرط رو تایید می کنه و نه به بهانه دین، هر نوع آزادی رو سلب می کنه. بلکه یه حد وسط منطقی و عاقلانه رو نشون میده که هم به حقوق فرد احترام می ذاره و هم به مصالح کلی اجتماع اهمیت میده.

نوآوری و جامعیت نگاه شهید مطهری به این مباحث، واقعاً ستودنیه. ایشون نه فقط به چالش های فکری زمان خودش جواب داد، بلکه برای چالش های امروز ما هم راهگشاست. تفکرات ایشون هنوز هم تازگی داره و می تونه به ما کمک کنه تا با نگاهی دقیق تر و دور از افراط و تفریط، به این مفاهیم نگاه کنیم و از سوءتفاهم ها جلوگیری کنیم. اهمیت پایداری کتاب «جهاد اسلامی و آزادی عقیده» دقیقاً توی همینه؛ یک منبع معتبر و روشنگر برای همه کسانی که به دنبال دیدگاه های حقیقی اسلام و رفع شبهات هستن. پس اگه فرصت داشتید، حتماً مطالعه کامل کتاب رو توی برنامه تون قرار بدید؛ چون این خلاصه، فقط یه طعم کوچیک از اقیانوس بی کران اندیشه های استاده.