تاریخچه بازار نعلبندان

بازار نعلبندان گرگان، ریشه ای هزارساله در دل تاریخ استراباد دارد، جایی که نه تنها یک مرکز داد و ستد بود، بلکه قلب تپنده فرهنگ و اقتصاد منطقه به حساب می آمد. این بازار از قرن چهارم هجری قمری فعالیت داشته و تا امروز هویت تاریخی خودش را حفظ کرده است. اگر دلتان می خواهد سری به گذشته بزنید و بفهمید این بازار قدیمی چه رازهایی تو سینه اش پنهان کرده، با من همراه باشید تا پرده از تاریخ پرفراز و نشیبش برداریم.

ببینید، هر شهری برای خودش یک قلب تپنده داره، یک جایی که نفس کشیدن زندگی توش حس می شه. برای گرگان، یا همون استراباد قدیم، این قلب تپنده از روزگاران دور چیزی نبوده جز بازار نعلبندان. این بازار، فقط یه مشت مغازه کنار هم نیست؛ یه روایت زنده از گذشته س، یه گواهی معتبر از رفت وآمد کاروان ها، از زمزمه های تجار و هیاهوی مردم. حالا شاید بگید مگه یه بازار چقدر می تونه مهم باشه؟ راستش این بازار اونقدر مهمه که اسمش تو کتاب های قدیمی اومده و حرف از قدمتش هست. اینجا نه فقط جایی برای خرید و فروش بوده، بلکه یه دانشگاه باز بود برای یادگیری زندگی، یه محفل گرم برای گفت وگو و یه میدان برای رویدادهای ریز و درشت. هدف اصلی ما تو این گشت و گذار تاریخی، اینه که یه روایت کامل و دست اول از ریشه ها، تحولات و اهمیت تاریخی این بازار براتون تعریف کنیم. پس بریم سراغش!

ریشه های کهن: گامی به سوی قدمت بازار نعلبندان

وقتی اسم قدمت بازار نعلبندان میاد، باید حسابی گوش هاتون رو تیز کنید، چون داریم از یه تاریخ هزار ساله و حتی بیشتر صحبت می کنیم. اصلاً تصور کنید، هزار سال پیش، وقتی خیلی از جاهایی که الان می شناسیم هنوز اسمی نداشتن، بازار نعلبندان اینجا بود و زندگی توش جریان داشت. بعضی ها می گن قدمت این بازار حتی ممکنه به دوران پیش از اسلام و هخامنشیان هم برگرده، البته این یک فرضیه س که بر اساس بعضی شواهد مطرح شده. اما چیزی که می تونیم تقریباً مطمئن باشیم، اینه که بازار از قرن چهارم هجری قمری حسابی فعال بوده و نقش پررنگی تو زندگی مردم استراباد بازی می کرده.

مهم ترین سندی که قدمت و اهمیت این بازار رو حسابی برجسته می کنه، کتاب «احسن الطوانین» هست. تو این کتاب از بازار نعلبندان به عنوان «قدیمی ترین بازار استراباد» اسم برده شده. این خودش نشون می ده که بازار ما از قدیم الایام حسابی سرشناس و مهم بوده. استراباد هم که خب، از قدیم موقعیت جغرافیایی خیلی خوبی داشت. یه جورایی سر راه کاروان هایی بود که از شرق به غرب و از شمال به جنوب می رفتن و برمی گشتن. همین موقعیت باعث شد که اینجا یه مرکز تجاری بزرگ و شلوغ بشه و بازار نعلبندان هم حسابی رونق بگیره. خلاصه که این بازار، از همون اولش، یه پای ثابت تاریخ و اقتصاد منطقه بوده و هست.

راز نامگذاری: چرا نعلبندان؟

شاید براتون سوال پیش اومده باشه که چرا اسم این بازار رو گذاشتن نعلبندان؟ اسمش یه خورده عجیبه، نه؟ ولی اگه بریم سراغ دلیلش، می بینیم که اتفاقاً خیلی هم منطقیه و یه گوشه ای از تاریخ پر رفت وآمد این منطقه رو نشون می ده. نعلبندان یعنی جایی که نعل به پای اسب ها و چهارپایان می زدن. خب حالا این چه ربطی به بازار داره؟

ببینید، تو گذشته که خبری از ماشین و قطار و هواپیما نبود، همه جابه جایی ها و حمل و نقل کالاها با کاروان های اسب و قاطر و شتر انجام می شد. استراباد هم که گفتیم یه گذرگاه مهم برای این کاروان ها بود. کاروان ها مسافت های طولانی رو طی می کردن و خب طبیعتاً اسب هاشون هم تو این مسیرها حسابی خسته می شدن و نیاز به مراقبت داشتن. گاهی اوقات نعل اسب ها کنده می شد یا فرسوده می شد و باید عوضش می کردن. درست همین جا بود که راسته نعلبندها (همون کسانی که نعل می ساختن و به پای حیوانات می زدن) به کار می اومد.

بازار نعلبندان، چون تو مسیر اصلی رفت وآمد این کاروان ها قرار داشت، تبدیل به جایی شد که کاروان ها اونجا توقف می کردن، هم برای تجارت و خرید و فروش، هم برای استراحت و از همه مهم تر، برای نعل زدن اسب هاشون. همین رفت وآمد دائمی کاروان ها و نیاز مبرم به خدمات نعلبندی باعث شد که این اسم روی بازار بمونه و تا الان هم به همین نام شناخته بشه. این نامگذاری خودش نشون می ده که این بازار چقدر مهم و حیاتی بوده، نه فقط برای اقتصاد شهر، بلکه برای کل شبکه حمل و نقل و تجارت تو اون دوران.

معماری و بافت اولیه: سیمای دیروز بازار

اگه الان سری به بازار نعلبندان بزنید، شاید خیلی از چیزهایی که تو کتاب ها و نقشه های قدیمی می بینیم رو نتونید پیدا کنید. اما بریم سراغ سیمای دیروز این بازار و ببینیم چه شکلی بوده. معماری بازارهای قدیمی هر شهر، قصه اقلیم و فرهنگ مردم اون منطقه رو روایت می کنه. بازار نعلبندان هم از این قاعده مستثنا نیست.

چیزی که بازار نعلبندان رو از خیلی از بازارهای مرکزی ایران، مثل بازار اصفهان یا تبریز، متمایز می کرد، نداشتن یک سقف یکپارچه و سرپوشیده کامل بود. برخلاف اون بازارهای بزرگ که سقف های گنبدی و تو در تو داشتن، بازار نعلبندان بافت خطی داشت و دکان هاش بیشتر تو دو ردیف پشت سر هم قرار گرفته بودن. ولی خب، گرگان شهر بارون خیزیه و نمی شد دکان ها رو همین جوری بدون سقف رها کرد. برای همین، مغازه ها سقف های شیروانی داشتن تا کاسب ها و جنس هاشون از بارون در امان باشن. دکان ها هم بیشتر چوبی و تخته ای بودن که یه حس گرم و صمیمی به بازار می داد.

بازار نعلبندان از همون اولش، راسته های مشخصی داشت که هر راسته متعلق به یه صنف خاص بود. مثلاً یه راسته بود برای بزازان که پارچه می فروختن، یه راسته برای نجاران، یکی برای زرگران، دباغان (کسانی که پوست رو آماده می کردن) و کفش دوزان. اما از بین همه این ها، راسته آهنگران و چلنگران (کفشگرانی که با آهن سروکار داشتن) رو باید ویژه اسم ببریم. این ها انگار از همون قدیمی ترین اصناف بازار بودن و تا مدت ها بعد هم فعالیت می کردن. تصور کنید، اون بوی چوب و صدای چکش آهنگرها که تو فضای بازار می پیچید، چه حس و حالی داشته!

این تفاوت های معماری بازار نعلبندان با بقیه بازارهای ایران، نشون دهنده اینه که مردم استراباد چقدر هوشمندانه خودشون رو با شرایط اقلیمی و نیازهای زمانه وفق می دادن. اینجا همه چیز متناسب با زندگی و طبیعت این منطقه ساخته شده بود.

بازار نعلبندان: قلب تپنده فرهنگی و اقتصادی استراباد در ادوار مختلف

بازار نعلبندان فقط یه جای معمولی برای خرید و فروش نبود؛ این بازار، یه جورایی قلب تپنده استراباد بود، هم از نظر اقتصادی و هم از نظر فرهنگی و اجتماعی. اگه بخوایم اهمیتش رو درک کنیم، باید یه سفر خیالی به گذشته داشته باشیم و ببینیم این بازار چه نقش هایی رو تو طول تاریخ بازی می کرده.

نقش اقتصادی: چرخ اقتصاد شهر می چرخید

بی اغراق می شه گفت که بازار نعلبندان، محور اصلی اقتصاد استراباد و حتی روستاهای اطراف بود. همه کالاهایی که نیاز روزمره مردم بود، از مواد غذایی گرفته تا پوشاک و ابزار و وسایل، اینجا پیدا می شد. تجار از شهرهای دیگه و حتی از کشورهای همسایه، بار و بندیلشون رو به اینجا می آوردن و کالاهای خودشون رو می فروختن و با کالاهای محلی و منطقه ای مبادله می کردن. مبادلات تجاری اونقدر رونق داشت که بازار همیشه پر از جنب وجوش و هیاهو بود. قیمت ها اینجا تعیین می شد، خبرهای اقتصادی رد و بدل می شد و تصمیمات مهم مالی گرفته می شد. یه جورایی، بورس و بانک و مرکز خرید، همه ش همینجا بود.

نقش فرهنگی و اجتماعی: جایی برای زندگی

اما بازار نعلبندان فقط یه مرکز اقتصادی نبود، اینجا جایی بود که فرهنگ و جامعه نفس می کشیدن. مردم برای دید و بازدید و معاشرت، جمع می شدن. خبرهای شهر و منطقه، از سیاسی تا اجتماعی، اینجا دهن به دهن می چرخید. اهل علم و فرهنگ، گاهی تو گوشه ای از بازار، بساط مباحثه شون رو پهن می کردن و افکار جدید رو با بقیه به اشتراک می گذاشتن. مراسم مذهبی و ملی، جشن ها و حتی اعتراض ها، خیلی وقت ها از همین بازار شروع می شد. اینجا یه جورایی میدون عمومی شهر بود که نبض زندگی اجتماعی توش می زد. یه ضرب المثل قدیمی میگه: «هر جا بازار باشه، زندگی هم هست.» این بازار واقعاً این رو ثابت می کرد.

بناهای مهم تاریخی در محدوده بازار: شاهدان خاموش تاریخ

مهم ترین چیزی که اهمیت بازار نعلبندان رو نشون می ده، وجود بناهای تاریخی زیادی بود که تو محدوده این بازار قرار داشتن و هر کدوم داستانی برای گفتن داشتن. بعضی از این بناها هنوز سرپا هستن و بعضی ها فقط اسمشون باقی مونده:

بازار نعلبندان، فقط یه مرکز خرید ساده نبود؛ اینجا قلب تپنده گرگان در طول تاریخ بود، جایی که اقتصاد، فرهنگ و زندگی اجتماعی شهر، همه و همه به هم گره خورده بودند و هر بنایی داستانی از روزگاران قدیم داشت.

• کاروانسراها: خب، وقتی از رفت وآمد کاروان ها صحبت می کنیم، حتماً باید کاروانسرا هم باشه تا مسافرا و کاروان ها استراحت کنن. کاروانسرای حاج امین الاضرب و کاروانسرای حاج محمد تقی خان هزار جریبی، دو تا از مهم ترین این کاروانسراها بودن که متاسفانه امروز اثری ازشون نمونده.
• مدارس: برای نشر علم و فرهنگ، مدارس هم پای ثابت بازار بودن. مدرسه محسنیه، مدرسه سادات و مدرسه مفیدیه، از جمله این مدارس بودن که متاسفانه فقط نام برخی از اونها باقی مانده.
• حمام ها: مردم برای نظافت و استراحت نیاز به حمام عمومی داشتن. حمام درب نو و حمام قاضی از حمام های مهم این بازار بودن که متاسفانه خبری ازشون نیست.
• مساجد و تکایا: خب، کنار بازار همیشه یه مسجد جامع هست که محل عبادت و تجمع مردم باشه. مسجد جامع گرگان، که به گفته بسیاری قدیمی ترین مسجد شهر هم هست، هنوز هم تو دل بازار سرپاست و به زندگیش ادامه می ده. سقاخانه حضرت عباس (ع) و چندین تکایای قدیمی هم تو همین محدوده بودن که بعضی هاشون هنوز باقی موندن.
• عمارت محمدشاه و آب انبار: عمارت محمدشاه و آب انبار هم از بناهای مهمی بودن که آب انبار همچنان تو بازار هست و میشه اون رو دید.

این بناها، هر کدوم پازلی از تاریخ بازار نعلبندان رو کامل می کردن. کاروانسراها نشون دهنده اهمیت تجاری، مدارس بیانگر نقش فرهنگی و مساجد و حمام ها هم نشون دهنده نیازهای روزمره مردم بودن. این ها همه با هم، بازار نعلبندان رو تبدیل به یه مجموعه کامل و خودکفا کرده بودن.

تحولات و تغییرات: از تقسیم بازار تا وضعیت کنونی

هیچ چیزی تو دنیا ثابت نمی مونه، بازار نعلبندان هم از این قاعده مستثنا نیست. در طول زمان، عوامل مختلفی دست به دست هم دادن تا شکل و شمایل این بازار قدیمی حسابی تغییر کنه. این تغییرات هم اجتماعی بودن، هم اقتصادی و هم شهری. بعضی هاش طبیعی بود و بعضی هاش هم بر اثر تصمیمات جدید اتفاق افتاد.

یکی از مهم ترین و تاثیرگذارترین اتفاقاتی که تو کالبد بازار نعلبندان افتاد، احداث یک خیابون درست از وسط بازار بود! این اتفاق تو سال ۱۳۱۱ هجری شمسی افتاد و باعث شد بازار یکپارچه و یک تکه نعلبندان، به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم بشه. تصور کنید، یهو یه خیابون از وسط خونه یا محله تون رد بشه؛ خب طبیعتاً همه چیز تغییر می کنه. این تقسیم شدن حسابی روی ساختار و کارکرد بازار تاثیر گذاشت و باعث شد اون حس پیوستگی و یکپارچگی گذشته رو تا حدودی از دست بده. خیلی از مغازه ها و راسته ها از هم جدا شدن و مسیر رفت وآمد مردم هم تغییر کرد.

البته، با وجود همه این تغییرات، بازار نعلبندان هنوز هم بخشی از هویت تاریخی گرگانه و یه جورایی داره نفس می کشه. با اینکه خیلی از بناهای قدیمی که تو بخش های قبلی اسم بردیم، الان فقط اسمشون باقی مونده و تخریب شدن، اما بعضی هاشون هنوز با صلابت تو دل بازار پابرجا هستن و می تونید از نزدیک ببینیدشون. مثلاً مسجد جامع گرگان که گفتیم قدیمی ترین مسجد شهره، هنوز هم تو بازار هست و محله اش حسابی شلوغ و پررفت وآمده. یا اون آب انبار قدیمی که برای تامین آب مردم و کاروان ها استفاده می شد، هنوز هم یادآور گذشته ست و میشه ازش بازدید کرد. شاید دیگه مثل قدیم پر از کاروان نباشه، اما هنوز هم صدای کاسب ها و بوی ادویه جات و تازگی سبزیجات توش حس می شه.

حفظ این بازار با همین بافت و هویت تاریخی خودش، با تمام زخم هایی که خورده، یه جورایی معجزه است. این نشون می ده که ریشه های این بازار چقدر عمیقه و چقدر تو دل مردم گرگان جا داره. این تغییرات به ما یادآوری می کنه که میراث های تاریخی چقدر شکننده هستن و چقدر نیاز به مراقبت و توجه دارن.

میراث ماندگار: اهمیت حفظ و مطالعه تاریخ بازار نعلبندان

خب، تا اینجا با هم یه سفر حسابی به تاریخ بازار نعلبندان گرگان داشتیم و فهمیدیم که این بازار چقدر مهم بوده و چه نقش پررنگی تو شکل گیری شهر استراباد و بعداً گرگان بازی کرده. از قدمت هزار ساله ش گفتیم تا راز نامگذاریش، از معماری خاصش تا بناهای تاریخی که تو دلش بودن و نقشش تو اقتصاد و فرهنگ منطقه. خلاصه که این بازار، فقط یه بازار نیست؛ یه سند زنده از تاریخ و تمدن شهریه که باید قدرش رو بدونیم.

حالا که این همه درباره تاریخ این بازار گفتیم، دیگه لازم نیست تاکید کنیم که چقدر مهمه این میراث گرانبها رو برای نسل های آینده حفظ کنیم. این بازار، مثل یه کتاب باز می مونه که هر گوشه اش یه داستان داره و اگه حواسمون بهش نباشه، ممکنه ورق هاش پاره بشن و داستان هاش فراموش بشن. حفظ اینجور بناها و بافت های تاریخی، فقط یه کار مرمتی نیست، یه کار فرهنگیه؛ یعنی حفظ هویت یه ملت و یه شهر.

پیشنهاد من اینه که حسابی تحقیق و پژوهش روی ابعاد ناشناخته این بازار ادامه پیدا کنه. حتماً هنوز خیلی چیزها هست که ما ازش نمی دونیم و می تونه با پژوهش های دقیق تر کشف بشه. اینجوری، هم دانش ما درباره تاریخ غنی خودمون بیشتر می شه و هم می تونیم برنامه های بهتری برای حفظ و بازسازی اینجور مکان ها بریزیم.

اگه یه روزی مسیرتون به گرگان افتاد، حتماً یه سری به بازار نعلبندان بزنید. اما این بار با یه دید دیگه بهش نگاه کنید؛ نه فقط به عنوان یه جای خرید، بلکه به عنوان یه موزه زنده، یه گالری که هر مغازه اش، هر آجری که از قدیم مونده، یه تکه از پازل تاریخ رو نشون می ده. برید، قدم بزنید، صدای کاسب ها رو گوش کنید و تصور کنید که چند صد سال پیش، همین جا، زندگی چطور جریان داشته.

بازار نعلبندان گرگان، یه گنجینه واقعیه که هنوز هم داره نفس می کشه. این بازار، نه تنها یک مرکز تجاریه، بلکه یه سند زنده س از تاریخ، فرهنگ و معماری گرگان که حرف های زیادی برای گفتن داره. امیدوارم با خوندن این مقاله، شما هم مثل من، یه حس عمیق تر به این بازار پیدا کرده باشید و با یه نگاه تازه بهش فکر کنید. این بازار یه گوشه دنج از تاریخ ایرانه که نباید فراموش بشه.