اعسار در چه صورت پذیرفته میشود

وقتی کسی بدهکار می شود و پول کافی برای پرداخت بدهی اش ندارد، می تواند سراغ قانونی برود که به آن اعسار می گویند. یعنی اگر به حکم دادگاه مجبور به پرداخت پولی شدید و واقعاً از پسش برنمی آیید، می توانید از دادگاه بخواهید که این ناتوانی مالی شما را قبول کند و فرصت یا شرایطی برای پرداخت به شما بدهد. در ادامه قرار است کامل و خودمانی درباره شرایط پذیرش اعسار با هم حرف بزنیم تا یک بار برای همیشه از همه پیچ وخم هایش سر در بیاورید.

مفهوم و انواع اعسار

بیایید از اول شروع کنیم. کلمه اعسار از ریشه عُسر میاد که یعنی سختی، فقر یا تنگدستی. در دنیای حقوق، وقتی می گوییم کسی مُعسر شده، یعنی توی شرایطی قرار گرفته که دستش تنگه و نمی تونه از پس مخارج، هزینه ها و بدهی هایش بربیاد. فرض کنید دادگاه حکم داده که شما باید یک مبلغی رو به کسی (محکوم له) پرداخت کنید، اما شما واقعاً پول ندارید که همه رو یک جا بدهید. اینجا اعسار مثل یک فرصت قانونی به داد شما می رسه تا جلوی مشکلات بزرگ تر مثل زندان رفتن رو بگیره یا حداقل بتونید بدهی تون رو قسط بندی کنید.

اعسار چیست؟ تعریف حقوقی و مصادیق آن

طبق قانون، معسر کسیه که به خاطر نداشتن مالی به جز اونایی که جزء مستثنیات دین محسوب میشن (یعنی چیزایی که قانون گفته نمیشه ازت گرفت، مثلاً یه خونه کوچیک که توش زندگی می کنی یا ابزار کارت)، نمی تونه بدهی هاش رو پرداخت کنه. این عدم توانایی فقط به معنی هیچی نداشتن نیست؛ گاهی ممکنه شما مالی داشته باشید، ولی دسترسی بهش نداشته باشید، مثلاً یه زمین تو یه روستای دورافتاده دارید که فعلاً مشتری نداره یا پولتون تو حسابی بلوکه شده. تو این موارد هم ممکنه شما معسر شناخته بشید.

تفاوت اعسار با ورشکستگی

یه نکته مهم اینجا وجود داره: اعسار با ورشکستگی فرق داره. ورشکستگی مخصوص تاجرا و شرکت هاست. یعنی اگه شما تاجر باشید یا شرکت داشته باشید و نتونید بدهی هاتون رو پرداخت کنید، باید اعلام ورشکستگی کنید، نه اعسار. قانون این دو تا رو از هم جدا کرده و هر کدوم مسیر قانونی خودش رو داره. پس اگر تاجر هستید یا شرکت دارید، اصلاً نمی تونید درخواست اعسار بدید و دادگاه درخواستتون رو رد می کنه.

اعسار از پرداخت محکوم به و اعسار از هزینه دادرسی

اعسار دو جور اصلی داره: یکی اعسار از پرداخت محکوم به که همون ناتوانی از پرداخت بدهی اصلیه که دادگاه حکم داده (مثلاً مهریه، دیه، یا هر بدهی دیگه ای). دومیش اعسار از هزینه دادرسی که مربوط به زمانیه که شما پول ندارید هزینه های دادگاه (مثل تمبر و اینجور چیزا) رو بدید. البته ما در این مقاله بیشتر روی اعسار از پرداخت محکوم به تمرکز می کنیم، ولی اصول کلی برای هر دو نوع شبیه به هم هست.

انواع اعسار: اعسار مطلق و اعسار به تقسیط

اعسار خودش دو دسته میشه:

• اعسار مطلق: این حالت وقتیه که شما واقعاً هیچی ندارید، نه مالی و نه شغلی که بشه باهاش اقساط رو پرداخت کرد. تو این وضعیت، دادگاه حکم میده که شما کلاً معسر هستید و فعلاً لازم نیست بدهی رو بپردازید. اما این به معنی این نیست که بدهی پاک شده؛ اگه بعدها مالی به دستتون برسه، طلبکار می تونه از همون مال بدهی رو مطالبه کنه.

• اعسار به تقسیط: این نوع رایج تره. یعنی شما می گید که توان پرداخت یک جای بدهی رو ندارید، ولی می تونید کم کم و قسطی پول رو پرداخت کنید. دادگاه با توجه به درآمد و شرایط زندگی شما، یه مبلغ پیش پرداخت و بعدش اقساط ماهیانه رو تعیین می کنه.

شرایط ماهوی (اصلی) پذیرش دعوای اعسار

خب، حالا که فهمیدیم اعسار چیه و چه انواعی داره، بریم سراغ اینکه دادگاه اصلاً کی درخواست اعسار شما رو قبول می کنه. یک سری شرایط اساسی وجود داره که اگه این ها نباشن، اصلاً نباید انتظار داشته باشیم دادگاه به حرفمون گوش بده.

عدم تمکن مالی

اولین و مهم ترین شرط، همون عدم تمکن مالی یا ناتوانی از پرداخت بدهیه. اما این یعنی چی؟ یعنی فقط پول توی جیبت نباشه؟ نه، اینجور نیست. گاهی ممکنه شما اموالی داشته باشید، ولی این اموال در دسترس شما نباشن یا نقد کردنشون خیلی سخت باشه و زمان بر. مثلاً فرض کنید تمام زندگی و اموال شما در یک حادثه طبیعی از بین رفته و الان عملاً به هیچ کدوم از اونا دسترسی ندارید، یا یک زمین تو یه جای دورافتاده دارید که فروش نمیره. تو این شرایط، با اینکه اسمش مالکه، ولی عملاً دستش تنگه و دادگاه می تونه این رو به عنوان عدم تمکن مالی در نظر بگیره.

«اعسار لزوماً به معنای هیچی نداشتن نیست؛ گاهی اوقات ناتوانی در دسترسی به اموال هم می تواند دلیل موجهی برای پذیرش اعسار باشد.»

عدم شمول عنوان تاجر یا شخص حقوقی

همونطور که بالاتر هم گفتیم، قانون اعسار برای تجار و شرکت ها نیست. اگه شما فعالیت تجاری دارید یا شرکت شما بدهکار شده، به جای اعسار باید سراغ اعلام ورشکستگی برید. دادگاه اصلاً دادخواست اعسار رو از این افراد قبول نمی کنه. این یه فرق بزرگ و مهمه که باید حسابی بهش دقت کنید.

طرح دعوا توسط محکوم علیه یا وکیل قانونی وی

کی می تونه درخواست اعسار بده؟ فقط خود محکوم علیه (همون بدهکار) یا وکیل قانونی اش. یعنی کس دیگه ای مثل دوست یا فامیل نمی تونه این درخواست رو بده، مگر اینکه نماینده قانونی محکوم علیه باشه، مثل ولی یا قیم.

شرایط شکلی و مستندات لازم برای پذیرش اعسار

حالا فرض کنید شرایط ماهوی رو دارید، یعنی واقعاً پول ندارید، تاجر هم نیستید و خودتون یا وکیلتون می خواید درخواست بدید. اینجا می رسیم به قسمت مهم مدارک و کارهایی که باید از نظر شکلی انجام بدید تا دادگاه اصلاً به پرونده تون رسیدگی کنه.

دادگاه صالح جهت رسیدگی به دعوای اعسار

خیلی مهمه که بدونید درخواست اعسار رو باید به کدوم دادگاه بدید. معمولاً دادگاهی که حکم اصلی بدهی رو صادر کرده یا همون دادگاه بدوی (نخستین) که به پرونده رسیدگی کرده، صلاحیت رسیدگی به درخواست اعسار شما رو هم داره. پس دنبال دادگاه دیگه ای نگردید!

رعایت شرایط عمومی و اختصاصی دادخواست اعسار

مثل هر پرونده حقوقی دیگه ای، باید یه دادخواست تنظیم کنید. این دادخواست باید هم شرایط عمومی دادخواست ها رو داشته باشه (مثل مشخصات شما و طلبکار، موضوع دعوا و…) و هم یه سری شرایط خاص اعسار رو. حواس تون باشه که این موارد رو با دقت رعایت کنید.

تنظیم صحیح دادخواست و محتویات آن

در دادخواست باید اطلاعات شما، اطلاعات طلبکار و موضوع درخواست اعسار رو به صورت دقیق بنویسید. هرچی اطلاعات شفاف تر و کامل تر باشه، روند کار هم سریع تر پیش میره.

ضمیمه کردن صورت کلیه اموال

اینجا یکی از مهم ترین قسمت هاست و باید حسابی دقت کنید. شما باید یک لیست کامل و دقیق از تمام اموالتون رو ضمیمه دادخواست کنید. این لیست باید شامل موارد زیر باشه:

• اموال منقول و غیرمنقول: یعنی هرچیزی که دارید، از خونه و زمین گرفته تا ماشین، طلا و اثاثیه خونه (البته به جز مستثنیات دین).
• وجوه نقد: هر پولی که تو بانک ها یا موسسات مالی داخلی و خارجی دارید، با جزئیات حساب ها.
• مطالبات از دیگران: اگه از کسی طلب دارید یا کسی به شما بدهکاره، باید اسم اون شخص و میزان بدهی رو اعلام کنید.
• نقل و انتقالات مالی: خیلی مهمه که تمام خرید و فروش ها یا هر تغییر دیگه ای که توی اموالتون در یک سال گذشته (قبل از اینکه درخواست اعسار بدید) اتفاق افتاده رو هم بنویسید. این کار برای اینه که دادگاه مطمئن بشه شما چیزی رو پنهان نکردید.

اگه این لیست رو کامل و دقیق ندید، ممکنه دادخواستتون رد بشه. سه تا سناریو ممکنه پیش بیاد:

1. صورت اموال رو نوشتید ولی ضمیمه نکردید: دادگاه بهتون میگه که نقص رو برطرف کنید. اگه تو ۱۰ روز این کار رو کردید که هیچ، پرونده ادامه پیدا می کنه. وگرنه دادخواستتون رد میشه.

2. گفتید هیچ مالی ندارید: تو این حالت، دادگاه دیگه نمی تونه بگه صورت اموال رو بیارید، چون مالی وجود نداره که لیست بشه. پس پرونده ادامه پیدا می کنه.

3. نه صورت اموال رو ضمیمه کردید و نه گفتید مالی ندارید: اینجا دادگاه به احتمال زیاد پرونده رو رد می کنه، چون شما تکلیف اموالتون رو مشخص نکردید.

ضمیمه کردن استشهادیه کتبی شهود

برای اثبات اعسار، باید حداقل دو نفر شاهد مرد رو معرفی کنید که از وضعیت مالی شما خبر داشته باشن و بتونن شهادت بدن که شما واقعاً توان پرداخت بدهی رو ندارید. این شهود باید شرایط خاصی داشته باشند:

• باید از نزدیک با شما معاشرت داشته باشن و واقعاً از اوضاع مالی و زندگی شما اطلاع دقیق داشته باشن.
• توی استشهادیه باید هویت کامل، شغل و محل زندگی شون نوشته بشه.
• باید توضیح بدن که چطور از وضعیت مالی شما باخبر هستن و این اطلاعات رو از کجا آوردن (صرفاً از شنیده ها نباشه).

نقش شهود تو دادگاه خیلی مهمه، چون به دادگاه کمک می کنه تا از وضعیت واقعی شما باخبر بشه. البته باید بگم که اعسار یک دعوای غیرمالیه و شهادت دو مرد برای اثباتش کافیه.

مهلت قانونی طرح دعوای اعسار

یکی دیگه از نکات مهم، مهلت قانونیه. شما باید ظرف ۳۰ روز از زمانی که برگه اجراییه (سندی که میگه باید بدهی رو بپردازی) به دستتون میرسه، درخواست اعسار رو به دادگاه بدید. اگه تو این مهلت درخواست بدید، از زندان رفتن (در صورت درخواست طلبکار) جلوگیری میشه. اما اگه دیرتر اقدام کنید، ممکنه مجبور بشید یک وثیقه یا کفیل معرفی کنید تا آزاد بمونید و دادگاه به پرونده اعسارتون رسیدگی کنه. پس زمان بندی خیلی مهمه.

نحوه رسیدگی دادگاه و اثبات اعسار

بعد از اینکه شما دادخواست اعسار رو با تمام مدارک لازم به دادگاه دادید، دادگاه شروع به رسیدگی می کنه. این فرآیند هم پیچیدگی های خاص خودش رو داره که باید باهاش آشنا باشید.

فرآیند رسیدگی خارج از نوبت و استعلامات قانونی

اول از همه اینکه، دادگاه به پرونده اعسار شما خارج از نوبت رسیدگی می کنه، یعنی نسبت به بقیه پرونده ها اولویت داره و زودتر بهش می پردازه. چرا؟ چون معمولاً پای زندان رفتن یا نرفتن یه نفر در میونه و وضعیتش باید سریع تر مشخص بشه.

در کنار این، دادگاه استعلامات قانونی مختلفی رو از مراجع دولتی انجام میده تا مطمئن بشه شما واقعاً معسر هستید. مثلاً:

• از بانک مرکزی استعلام می گیره تا حساب های بانکی شما رو چک کنه.
• از سازمان ثبت اسناد و املاک استعلام می گیره تا ببینه ملکی به نام شما هست یا نه.
• از راهنمایی و رانندگی استعلام می گیره تا ماشین یا موتورسیکلتی به اسم شما باشه یا نه.

این استعلامات برای اینه که دادگاه کاملاً از وضعیت مالی شما مطلع بشه و ببینه اطلاعاتی که توی صورت اموال دادید، با واقعیت همخونی داره یا نه.

بار اثبات دعوای اعسار: چه کسی باید اعسار را اثبات کند؟

اینجا یه نکته خیلی ظریف و حقوقی وجود داره که خیلی ها نمی دونن. اینکه کی باید ثابت کنه شما معسر هستید، بستگی به نوع بدهی داره:

اعسار در دین ابتدایی (مانند دیه، مهریه، خسارت)

اگه بدهی شما از نوع دین ابتدایی باشه (یعنی بدهی هایی که شما در ازای دریافت چیزی به وجود نیاوردید، مثلاً دیه، مهریه، خسارت و…)، اینجا اصل بر اینه که شما پول ندارید. یعنی این طلبکاره که باید ثابت کنه شما تمکن مالی دارید و معسر نیستید. اینجور مواقع حرف شما که میگید معسر هستید، موافق با اصله و دادگاه هم با دید مثبت تری بهش نگاه می کنه.

اعسار در دین مسبوق به اخذ مال (مانند ثمن معامله، اجاره بها، قرض)

اما اگه بدهی شما از نوع دین مسبوق به اخذ مال باشه (یعنی شما در ازای دریافت یک مال یا خدمت بدهکار شدید، مثلاً پولی قرض گرفتید، ثمن یه معامله رو پرداخت نکردید یا اجاره بهای خونه رو ندادید)، اینجا قضیه برعکسه. اصل بر اینه که شما پولدارید و توان پرداخت دارید، چون قبلاً مالی رو دریافت کردید. پس خود شما هستید که باید ثابت کنید معسر هستید و پول ندارید. تو این موارد، نقش شهادت شهود و مدارکی که برای اثبات اعسار میارید، خیلی پررنگ تر میشه.

البته یادتون باشه که شهادت شهود تنها راه اثبات اعسار نیست. شما می تونید از هر مدرکی که دارید (مثل مدارک پزشکی، فاکتورهای هزینه های بالا، گواهی عدم اشتغال و…) برای اثبات اعسار خودتون استفاده کنید. دادگاه همه این ها رو در کنار هم بررسی می کنه.

تبعات پذیرش یا رد دعوای اعسار و امکان تعدیل

بعد از همه این مراحل و رسیدگی های دادگاه، بالاخره یه حکم صادر میشه. این حکم می تونه به نفع شما باشه یا به ضررتون. هر کدوم از این حالت ها، عواقب خودش رو داره.

در صورت پذیرش اعسار

اگه دادگاه درخواست اعسار شما رو قبول کنه، معمولاً یکی از این دو تا حکم رو صادر می کنه:

• حکم تقسیط: دادگاه با توجه به درآمد و هزینه های ضروری زندگی شما، بدهی تون رو قسط بندی می کنه. مثلاً میگه هر ماه باید اینقدر پول رو پرداخت کنی. هدف اینه که هم طلبکار به پولش برسه و هم شما بتونید زندگی معمولتون رو داشته باشید.

• اعطای مهلت: گاهی هم دادگاه بهتون یه مهلت مشخص میده که بدهی رو پرداخت کنید، مثلاً سه ماه. این معمولاً برای وقتیه که انتظار میره شما در آینده نزدیک به پولی برسید (مثلاً قراره ارثی بهتون برسه یا قراره ملکی رو بفروشید).

یه نکته مهم: حتی اگه حکم تقسیط یا مهلت برای شما صادر بشه، اگه بعداً مشخص بشه که شما یه مال یا پولی به دست آوردید، طلبکار می تونه از همون مال برای دریافت بقیه بدهی اش اقدام کنه. اینطور نیست که با حکم اعسار، بدهی کلاً از بین بره.

در صورت رد دعوای اعسار

اگه دادگاه درخواست اعسار شما رو قبول نکنه و رد کنه، چند تا اتفاق میفته:

• حق تجدیدنظرخواهی: شما می تونید به حکم رد اعسار اعتراض کنید و درخواست تجدیدنظر بدید.

• محکومیت به پرداخت خسارت: اگه طلبکار (خوانده دعوای اعسار) درخواست کرده باشه، دادگاه می تونه شما رو محکوم کنه که خسارت هایی رو که به خاطر این دعوای اعسار بهش وارد شده، پرداخت کنید. مثلاً اگه به خاطر این دعوا زمان زیادی ازش تلف شده باشه.

اعسار، وضعیتی غیردائمی و قابل تعدیل

یک چیز دیگه که باید بدونید اینه که حکم اعسار دائمی نیست. زندگی بالا و پایین داره، ممکنه وضعیت مالی شما تغییر کنه. به همین خاطر، حکم اعسار مثل بعضی حکم های دیگه، اعتبار امر مختومه رو نداره و قابل تغییره:

• تعدیل اقساط (افزایش یا کاهش): اگه وضعیت مالی شما بهتر شد و پولدارتر شدید، طلبکار می تونه از دادگاه بخواد که اقساط شما رو افزایش بده. یا اگه وضعیت مالی شما بدتر شد و دیگه از پس اقساط فعلی برنیومدید، خود شما می تونید از دادگاه بخواید که اقساط رو کاهش بده. این درخواست ها هم دوباره تو دادگاه بررسی میشن و اگه اثبات بشه، دادگاه اقساط رو تعدیل می کنه.

نکات تکمیلی و هشدارهای مهم حقوقی

در آخر، برای اینکه پرونده اعسار شما به بهترین شکل پیش بره و خدای نکرده با مشکل روبه رو نشید، چند تا نکته مهم و هشدار حقوقی رو براتون میگم.

ضمانت اجرای اعسار کاذب

یادتون باشه که بازی کردن با قانون و پنهان کردن واقعیت، عواقب بدی داره. اگه شما برای اینکه از پرداخت بدهی فرار کنید، دروغ بگید و ادعای اعسار دروغین مطرح کنید یا اموالتون رو پنهان کنید (مثلاً به اسم کس دیگه ای بزنید)، این کار جرمه. دادگاه نه تنها حکم اعسار قبلی شما رو باطل می کنه، بلکه ممکنه شما رو به حبس تعزیری (زندان) هم محکوم کنه. حتی کسانی که به شما کمک کردن تا دادگاه رو گمراه کنید هم مجازات میشن. پس این قضیه رو جدی بگیرید و همیشه راستگو باشید.

نقش وکیل در دعوای اعسار

خیلی ها فکر می کنن اگه وکیل بگیرن، یعنی پولدارن و دیگه نمی تونن ادعای اعسار کنن. این فکر اشتباهه! داشتن وکیل دلیل بر عدم اعسار نیست. پرونده های حقوقی، مخصوصاً اعسار، پیچیدگی های زیادی دارن و ممکنه با یک اشتباه کوچک، پرونده شما رد بشه. یک وکیل متخصص می تونه:

• بهتون کمک کنه تا دادخواست رو درست و کامل تنظیم کنید.
• مدارک لازم رو جمع آوری کنید.
• شهود مناسب رو معرفی کنید.
• در دادگاه از حقوق شما دفاع کنه.

پس بهتره که حتماً قبل از هر اقدامی، با یک وکیل مشورت کنید تا راهنمایی تون کنه و شانس موفقیت پرونده تون رو بیشتر کنه. حق الوکاله وکیل هم معمولاً با توجه به شرایط موکل تعیین میشه و داشتن وکیل لزوماً به معنی عدم اعسار نیست، مگر در مواردی که حق الوکاله بسیار بالا و نامتعارف باشد که آن هم بستگی به تشخیص دادگاه دارد.

در نهایت، فهمیدیم که اعسار یک فرآیند حقوقی مهمه که می تونه در شرایط سخت مالی به کمک بدهکاران بیاد و از زندان رفتن یا مشکلات جدی تر جلوگیری کنه. اما این فرآیند، قواعد و مقررات خاص خودش رو داره و اگه این قواعد رو رعایت نکنیم، ممکنه نتیجه ای که می خوایم رو نگیریم. از تکمیل درست دادخواست و ارائه لیست کامل اموال گرفته تا معرفی شهود و رعایت مهلت های قانونی، همه این ها برای پذیرش اعسار ضروریه.

همیشه یادتون باشه که صداقت و شفافیت در ارائه اطلاعات به دادگاه، کلید موفقیت در دعوای اعساره. پنهان کردن اطلاعات یا ادعای خلاف واقع می تونه عواقب قانونی سنگینی داشته باشه. برای اینکه با خیال راحت این مسیر رو طی کنید و از حق و حقوقتون دفاع کنید، بهترین کار اینه که از کمک و مشاوره یک وکیل متخصص و باتجربه استفاده کنید. اون ها می تونن پله به پله کنارتون باشن و کمک کنن تا بهترین نتیجه رو بگیرید.